Pasterstwo Karpat

Słownictwo gwarowe odnoszące się do życia pasterzy karpackich w zasadzie wspólne jest wszystkim grupom etnograficznym górali polskich oraz łemków, bojków i hucułów. Spotkać je można również na obszarze Rumuni /Maramuresz, Bukowina i Transylwania/ oraz Bałkanów a nawet Węgier. Dotyczy to również krajów karpckich takich jak Czechy i Słowacja. Nasz słonik przybliży znaczenie terminologi pasterskiej a opracowany został na bazie gwary podhalańskiej.

Baca - główny pasterz na szałasie, kierownik produkcji i często właściciel zwierząt w stadzie. Na Śląsku Cieszyńskim: bacza. U bojków i hucułów: watah.

Bacówka , koliba, szałas - budynek przeznaczony do obróbki mleka, wyrobu sera i pobytu pasterzy.

Biegać sie, latować, gonić, parzyć sie - popęd płciowy u zwierząt hodowlanych.

Bojtar, honielnik, goniec, powara - pomocnik, poganiacz na szałasie.

Bundz, gruda - ser podpuszczkowy - jako surowiec do wyrobu bryndzy, oscypków, becółek, redykołek.

Cakla, berka - cakiel podhalański – rasa owiec hodowanych na Podtatrzu.

carek, kosorek - mała zagroda w budynku gospodarczym dla młodych zwierząt

cecha, karb  - oznakowanie owcy przez nacięcia na prawym uchu, obecnie kolczykowanie

cetyna - świerkowe gałązki służące dawniej jako zimowa przymusowa pasza, też jedlina

ciosek, ferula, trzepacka - przyrządy drewniane do rozbijania ściętego mleka

cycać, plekać - ssać (jagnię owcę)

cyrpak - drewniane naczynie do picia żyntycy i odmierzania sera na oscypki

cytać - liczyć, rachować

dobytek, gawiedź, statek, gadzina, zywina - ogół zwierząt w gospodarstwie

formy - drewniane foremki na oscypki i inne drobne sery ozdobne (redykołki)

gielea - naczynie drewniane z jedną stroną niższą do dojenia owiec, pojemność 5-10 litrów

godzić, pytać, zjednać - werbowanie juhasów na wypas przez bacę

grudziorka - płótno lniane, w których obcieka świeży ser

hale - pastwiska wspólne w górach; tak z dawna górale nazywają Tatry

hurda - lepsza zyntyca zebrana z wierzchu kotła podczas jej podgrzewania

Jadwiga, rozwodnica - urządzenie do zawieszania kotlika nad watrą

jagnica - młoda jednoroczna owca, która nie miała jeszcze jagnięcia

jorka - owca niedojna, niekotna, też bezpłodna

juhas, wałach - pasterz pasający owce

klepar, kłapac - dzwonek wykonany z blachy na jorki i krowy, krótszy od turconia na owce

klog, podpustka, ryncka - naturalna podpuszczka ścinająca mleko

kocić, bagnić się - rodzić jagnię

komora, komarnik - pomieszczenie magazynowe w kolibie pasterskiej

kornuta - owca z rogami

kosor - zagroda dla owiec złożona z drewnianych segmentów lysek, staciw

kosorzyć - nawozić pastwisko odchodami, owczymi byrkami i spulchniać ziemię racicami

Kotlik, kocieł - naczynie wykonane z miedzi 70-100 litrowe do warzenia zyntycy

kurta - owca z obciętym ogonem

kyrdel - stado owiec lub krów

maciorka, matka - owca samica dojna po okoceniu się

mieryndzać - przeżuwać – o owcach, rzadziej o krowach

miśkować, trzebić, skopić - kastrować barany

obrznięte - mleko już nie słodkie, ale jeszcze nie skisłe, scinane, klogane na bruski

osod, ozesod, rozesod - zakończenie sezonu pasterskiego, powrót owiec do właścicieli na św. Michała 29 września

oscypek - ser owczy parzony, ręcznie formowany, ozdobiony w formie, wędzony

oscypiarka, piecarka - wędzarnia oscypków

ostrewka - pionowy drąg z poziomymi drążkami do suszenia zebranej trawy na siano

owcar, owcarek - pies pasterski, dawniej nazywany liptakiem

pasieka - łąka paśna lub kośna, polana w obrębie wioski

pierwotka, pierwiastka - owca lub krowa po pierwszym porodzie

Ploso, banior - głębsza woda w rzece nadająca się do kapania owiec przed strzyżeniem

podwysorek - świerkowa półka na ułożenie gotowego syra, aby dojrzał

polana - niżej położona łąka kośna na przepaski, częściowo koszarowana

posługa - karmienie, pojenie, doglądanie zwierząt w stajni, sopie

powonzka, sata - płótno dawniej lniane do cedzenia mleka, teraz używa się gazy

półka na oscypki - deska świerkowa na pionowe ustawienie oscypków do wędzenia

prontek, prynć, gałązka, chabina - witka do poganiania bydła

przodownica - owca, która wiedzie stado, wysuwa się naprzód już od redyku wieśnianego

puciera - rodzaj beczki rozszerzonej u góry, 80-200 litrowej na klaganie mleka po udoju

redykać się - przepędzać owce na hale albo z hal wiosną i jesienią

redykołka, parzenica, kacka, jeleń, baran, ryba, kohutek - serki ozdobne na podarki

rosolnik, koryto, złub - naczynie na słoną wodę (rosół) do 24-godzinnego moczenia oscypków

rówienka, równia - paśna polana w lesie

skórłot, równina - wymię owcy; burzyć w skórłoty – mocno ścisnąć wymię przy dojeniu

stronga - mniejsza, podzielona okniorkom z oknami, części kosora do dojenia

strzyc, strzygać - strzyżenie owiec noznicami, nozyckami

strzyki - brodawki mleczne u dojnych sztuk

świdrula - owca z rogami zakręconymi do góry

trzeciak - mniejszy blaszany dzwonek owczy

turcoń - blaszany dzwonek owczy, podłużny typu liptowskiego

tutka - pysk owcy

wanta -duża płyta skalna postawiona pod ścianą za watrą, chroni przed pożarem

warzycha - duża chochla do zbierania hurdy z podgrzanej w kotle zyntycy

watra - ognisko w kolibie umieszczone w głębokim watrzysku

wetula - owca niekotna, zapasiona, stara, jałowa więcej niż rok

woga, mincyrz, wincyrz - waga przesuwnikowa kowalskiej roboty

wół -kastrowany, wymiśkowany samiec krowy

wykoty - okres rodzenia jagniąt od stycznia do marca przez owce zapłodnione we wrześniu

wyro, pryco - prycza z desek w szałasie

Zawaternik, kłotek - kloc drewna najczęściej świerkowy wkładany do watry, aby nie wygasła przez noc

zbryceć, zazbyrceć, zbrykać, zbryknoć, zazwonić, zaturlikać, tyrlikać - dzwonkiem

zwarnica - gorsza cienka zyntyca ze spodu kotła

zyntyca  - słodka lub kwaśna, smakołyk ceprów, telo się moim zachwycają, ze ciesi